دستگاه سه‌گاه:
یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم انگیز و حزن آور است.
آوازی است بی نهایت غمگین و ناله‌های جانسوز آن ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند و از راز و نیاز عاشقان دوری کشیده و از بیچارگی بی نوایان و ضعیفان گفتگو می‌کند (روح الله خالقی- نظری به موسیقی). به تعبیر استادمجید کیانی ” سه گاه” سپیده دم است. پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان، آن هم عشق است. (مقام عشق در هفت وادی عرفان)
البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار باشکوه است. قابل ذکر است که آهنگهای شادی آور در سه گاه فراوان هستند.
ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران؛ آواز استاد محمود کریمی، دستگاه سه گاه (درآمد):
.
دستگاه چهارگاه:
یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
دستگاه، از نظر علم موسیقی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است.
اما روی هم رفته چهارگاه را می‌توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا داراست. از ناکامی‌ها و ناامیدی‌ها اشک غم می‌ریزد و در شادی‌ها و خوشی‌ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوری که به زیبایی می‌تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده به وجود آورد.
دستگاه چهارگاه ضمن دارا بودن شخصیت مستقل از بعضی جهات به دستگاه سه‌گاه شبیه‌است.
گوشه «مخالف» اوج این دستگاه به شمار می‌آید. دستگاه چهارگاه در بین پاره‌ای از قدما به «دستگاه ملوک و سلاطین» نیز شهرت داشته‌است. دلیل این نام‌گذاری شاید به حالت رزمی و در عین حال فرح انگیز چهارگاه ارتباط داشته باشد.
ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران؛ آواز استاد محمود کریمی، دستگاه چهار گاه (درآمد):
.
دستگاه سه گاه در تعزیه:
در شعر زیر در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع):
شد شام ظلمت از حبش زنگ آشکار
بهرکشیک خیمه عَلَم سازم استوار
بَه بَه عجب شبی است شب آخر وداع
فردا ز خون ما شود این دشت لاله زار
باد صبا برو به جنّان گو به باب من
فردا رسند به خدمتت هفتاد و دو جان نثار
کو قاصدی که مژده بر اُم البنین بَرَد
کی پیر خسته دیده برآور ز انتظار
سی ساله نوجوان تو فردا شود شهید
سی سال شُکر حق کن و سی ماه روزه دار
…
با توجه به توضیحات داده شده در دستگاه سه گاه به نظر نگارنده شعر فوق چون برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید است و حالتی حزن آور دارد مناسب تر است که در دستگاه سه گاه خوانده شود. دستگاه چهارگاه در تعزیه:
در شعر زیر در تعزیه شهادت علی اکبر (ع):
شد وقت آنکه ای علی اکبر وفا کنی
جان عزیز در ره بابت فدا کنی
تا کی نشسته ای بگشا دیده را ببین
آمد دَمی که دفع ، تو شرّ از عناء کنی
…
با توجه به توضیحات داده شده در دستگاه چهار گاه به نظر نگارنده شعر فوق چون احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی داراست و حالت رزمی و حماسی نیز دارد مناسب تر است که در دستگاه چهاگاه خوانده شود.
—————————————————————————————————————————————————————-
البته انتخاب دستگاه موسیقی برای شعر امری سلیقه ای است و چه بسا بسیاری از اشعار را می توان در دستگاه های مختلف اجرا کرد برای نمونه شعر زیر از سعدی است که توسط استاد محمّدرضا شجریان در دستگاه نوا و توسط استاد محمود کریمی در دستگاه سه گاه اجرا شده است:
.
بنابراین خواننده با توجه به شعر و اینکه قصد بیان چه حس و حالتی را دارد دستگاه مناسب را برای موسیقی خود برمی گزیند پس مطالب مطرح شده در مورد اشعار تعزیه تنها سلیقه ی نگارنده بوده و چه بسا ممکن است خوانندگان تعزیه با توجه به مهارت و سلیقه ی خود دستگاه هایی متفاوت از آنچه گفته شد را برای اجرای این قطعات انتخاب کنند.
اصطلاحات و لغات در تعزیه : اشقیاء : دشمنان امام حسین ( ع ) در دشت کربلا و اصولاً کسانی که نقش مخالف با پیغمبر یا ائمه و خاندان آنها را دارا هستند. مخالف خوان : کسانی که نقش های مخالف اولیاء دین را دارند. موافق خوان : تعزیه خوانانی که نقش اعضای خاندان رسول و ائمه را بر عهده دارند. پیشخوان : نوحه ای را گویند که قبل از آغاز تعزیه خوانده می شود. چاووش خوانی : در سابق کسانی که می خواستند به زیارت مشهد یا کربلا بروند طی چند روز در کوچه ها سوار بر الاغی که معمولاً زنگی به گردن داشت با عَلَم حرکت می کردند و اشعاری می خواندند .
خواندن آن اشعار را چاووش خوانی و خواننده را چاووش خوان می گفتند. معین البکاء : تعزیه گردان یا کارگردان تعزیه
_____________________________________________________________________ حضرت علی ( امام غایب )
_____________________________________________________________________
خرگه : خیمه ی بزرگ
فُرقَت : دوری
کشیک : نگهبانی
_____________________________________________________________________ امام حسین ( ع )
_____________________________________________________________________
جانکاه : رنج دهنده
ذکور و اِناث : مردان و زنان
سَرمَد : جاوید
عَلَی الصَباح : هنگام صبح
فُروغ : روشنی
مُکَدَّر : آزرده
نَشأتین : دنیا و آخرت
نَعت : ستایش
هَماره : همواره
_____________________________________________________________________ عباس ابن علی ابن ابی طالب
_____________________________________________________________________
ابتلا : گرفتاری و رنج
اَبلق : پَرهای سیاه و سفید
اَلعَطش : تشنگی
اَلَم : درد ، رنج
تتار = تاتار : قوم مغول
تَصَدُّق : بلاگردان
تلبیس : پنهان کردن حقیقت
حسام : شمشیر تیز
خضاب : رنگ
خیل : گروه سواران
ساقی : آب دهنده
سبط : نوه
ضرغام : شجاع ، قوی
ضیغم : شیر درنده
غدّار : حیله گر
قراول : نگهبان
گزاف : بیهوده
مَأوا : جایگاه
محنت : اندوه
مُخَدَّرات : زنان روپوشیده
مُستَعّد : آماده
مُشیر : مشورت کننده
مَعاذالله : پناه برخدا
معلا : بلند مرتبه
ناقه : شتر ماده
ناوَک : تیر
نَذیر : بیم دهنده
نوباوه : فرزند
وَسواس : دودلی
هَودَج : کجاوه
_____________________________________________________________________ حضرت علی اکبر
_____________________________________________________________________
اَطهَر : پاک تر
بالین : بستر ، بالش
رستخیز : بپاخاستن ، قیام
سماء : آسمان
قُمری : پرنده ای است خاکی رنگ و کوچکتر از کبوتر
مُستَحفظین : نگاهبانان
نار : آتش
_____________________________________________________________________ حضرت قاسم ابن حسن
_____________________________________________________________________
عَطشان : تشنه
غضنفر : شیر
مُضطر : گرفتار ، بیچاره
مه لقا : ماه چهره
_____________________________________________________________________ حضرت زینب ( س )
_____________________________________________________________________
افگار = فگار : آزرده
بَصَر : چشم
تارَک : سر ، فرق سر
شفقت : مهربانی
شهوار : خوب و گرانمایه
فِراش : بستر جامه ی خواب
گلعذار : گلچهره
مُنجَلی : آشکار
یغما : غارت
_____________________________________________________________________ حضرت سکینه
_____________________________________________________________________
قَرینه : زوجه ، زن
معجَر : چارقد ، روسری
_____________________________________________________________________ عمر ابن سعد ابن ابی وقّاص
_____________________________________________________________________
بوتُراب : کُنیه ی حضرت علی
خَبط : اشتباه
خَدَنگ : تیر راست و بلند
خَنّاس : آدم شیطان صفت
زَمَن : وقت
کارزار : جنگ و جدال
مُخَیَّر : صاحب اختیار
دَستبرد : حمله و هجوم بردن
_____________________________________________________________________ شمر ابن ذوالجوشن
_____________________________________________________________________
آذر : آتش
اژدر : اژدها
اَقرباء : بستگان ، نزدیکان
اَلحان : آهنگ ها
اِهمال : سهل انگاری
تَفصیل : شرح و بیان
تَمهید : مقدمه چیدن
خَتا : چین شمالی
خُتَن : ترکستان شرقی
خفتان : جامه ی جنگ
خنگ : اسب سفید
خِیام : خیمه ها
ذُوالمَنّ : بخشنده
رَخنه : چاک
رُمح : نیزه
زورق : کشتی کوچک
سرگَران : نافرمان ، بی قرار
شیراوژن : شیر افکن
صِیت : شهرت نیکو
ضیاء عین : نور چشم
طَرَب : شادمانی
طُرفَه : چیز نو و خوشایند
مِغفَر : کلاه خود
مُغَنّی : آوازه خوان
نِیران : آتش ها
هنگامه : معرکه
_____________________________________________________________________ حکیم ابن طفیل
_____________________________________________________________________
اهریمن : مظهر تاریکی
تهَمتَن : تنومند ، نیرومند
حالیا : اکنون ، این زمان ، حالا
رَمق : تاب ، توان
یل : پهلوان ، مبارز
_____________________________________________________________________
با توجه به تقاضای برخی بازدید کنندگان در خصوص قراردادن مقالات تخصصی مرتبط با مباحث تعزیه در سایت ، در این نوشته ضمن پرداختن به موضوع آواز در تعزیه ، برخی مقالات علمی مرتبط جهت استفاده علاقه مندان ضمیمه شده است.
کاربرد وسیع و استفاده از آوازهای موسیقی ایرانی در مراسم و آیین های مذهبی ایران باعث به‌وجود آمدن تعزیهخوانی در ایران شد. تعزیه ترکیبی از نوحه خوانی و نمایش است که جنبه های نمایشی آن کم رنگ تر است، لذا می توان گفت تعزیه نوعی اپرای نمایشی با موضوع مذهبی است. بی شک تعزیه‌خوان‌ها در اشاعه و انتقال بسیاری از آوازها و نغمه‌های بومی و ملی نقش به مراتب گسترده و حیاتی تر از سایر مجریان موسیقی مذهبی داشته‌اند.
با گسترش هنر و حضور فعال تعزیه‌خوان‌ها در این عرصه و همچنین پیدا شدن شرایط مساعد برای فعالیت آواز‌خوانان و نوازندگان که از افراد آگاه به موسیقی و به اصطلاح ردیف دان بودند، زمینه‌ی گستردها‌ی جهت انتشار موسیقی ردیفی فراهم گردید.
گردهم‌آیی شاخص‌ترین هنرمندان و خوانندگان در پایتخت در اواسط دوره‌ی قاجاریه باعث سامان بخشی و کلاسه شدن موسیقی سنتی ایران و هم زمان رشد و تکامل تعزیهخوانی شد، به‌طوری که خوش آواز‌ترین هنرمندان کشور همچون سید زین العابدین قراب کاشی و رضا قلی تجریشی که جزء خوانندگان درباری بودند، سید عبدالباقی بختیاری و میرزا رحیم کمانچه کش که از اولین اساتید این فن بودند و یا اقبال آذر ( اقبال السلطان )، قلی خان شاهی، آقا جان ساوه‌ای، حسینعلی نکیسا و … جزء مجریان تعزیه نیز بوده‌اند.
وجود هنرمندانی این چنین و تشویق و ترغیب آنان از سوی دربار در جهت اجرای تعزیهها علاوه بر تأثیر و نفوذ قابل ملاحظه‌ی این‌گونه مجالس سوگواری در اذهان عمومی، به ساختار موسیقی تعزیه فرم آشکاری بخشید. آگاهی این هنرمندان زبده بر الحان و نغمه‌های موسیقی و استفاده از این گونه نغمات در تعزیهها در عمومیت بخشیدن دستگاه‌ها و گوشه‌های ردیف موسیقی تازه شکل یافته‌ی دوران قاجار نیز تأثیر بسزایی داشت. در این میان نباید نقش متقابل تعزیه خوانی در نگهداری و فراگیر شدن الحان و ردیف موسیقی ایرانی را در شرایط اجتماعی آن زمان که قشر زیادی از مردم موسیقی را حرام و به طبع مخالف آن بودند؛ فراموش کردند. زنده یاد استاد ابو الحسن صبا در « مجله ی موسیقی » به تاریخ بهمن ماه ۱۳۳۶ می نویسد:
(( … بهترین جوانانی که صدای خوب داشتند از کوچکی نذر می کردند که در تعزیه شرکت کنند و در ماه های محرم و صفر همگی جمع شده و تحت تعلیم معین البکاء که شخص وارد و عالمی بود تربیت می شدند. این بهترین موسیقی بود که قطعات منطبق با موضوع می شد و هر فردی مطالبش را با شعر و آهنگ رسا می خوانند. ناگفته نماند که تا کنون تعزیه بوده است که موسیقی ما را حفظ کرده است. … ))
اهمیت موسیقی آوازی در تعزیه ها به گونه ای است که ایفاگران نقش ها می بایست از دستگاه های موسیقی مطلع باشند تا اگر نقش آن ها تغییر یافت، بتوانند در آواز معین بخوانند.آنان با تشخیص به جا و صحیح کاربرد نغمه‌ها و جایگاه آنها در تعزیه جهت تأثیر‌گذاری بیشتر آن در قلوب مردم، سود جستند. این هنرمندان در اثر سال‌ها تمرین و ممارست دریافتند که چه دستگاه‌ها و گوشه‌هایی را در هر یک از مجالس مختلف به کار گیرند تا باز تاب حسی مطلوب بر بیننده و شنونده داشته باشد. برای مثال حضرت عباس باید چهارگاه بخواند، حر؛ عراقی می خواند، عبداله بن حسن که در دامن شاه شهیدان به شهادت رسیده است؛ دست قطع شده ی خود را به دست دیگر گرفته و گوشه ای از آواز راک می خواند که به همین جهت آن گوشه به راک عبداله معروف است. زینب؛ گبری می خواند. اگر در ضمن تعزیه، اذانی باید بگویند به آواز کردی می خوانند. در سؤال و جواب ها هم تناسب آوازها با هم رعایت شده؛ به عنوان مثال اگر امام با حضرت عباس سؤال و جوابی داشتند، امام شور می خواند و عباس نیز باید جواب خود را در دستگاه شور بدهد. اما سرلشگران، افراد و امرا با صدای بلند و پر پرخاش در مخالف آواز می خوانند.
نکته‌ی دیگر در تعزیهخوانی فرم مرکب خوانی در ردیف موسیقی ایرانی است. » جهانگیر نصری اشرفی « در کتاب » نمایش و موسیقی در ایران « می‌نویسد :
((نمونه‌های بی بدیل مرکب‌خوانی در ده مجلس آغازین روزهای ماه محرم ( از روز اول تا روز عاشورا ) و تعزیهی شام غریبان، هنر و هوشمندی تعزیه‌گردان‌ها در تغییر دستگاه‌ها و مایگی نغمات را به هنگام مکالمات و کاربرد صحیح و منطقی آنها نشان می‌دهد. از مجموع یکصد و هفتاد و پنج مجلس تعزیه‌ای که در ۱۳ منطقه‌ی ایران به طور کامل شنیده و ثبت شد، این نتیجه قابل توجه است که تقریباً کلیه‌ی دستگاه‌ها، گوشهها و آوازهای موسیقی ردیفی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این سود بردن از قدیمی ترین انواع تصانیف در قالب پیش آواز، نوحه و مرثیه معمول است. ضمن اینکه فرم‌های مختلف اعم از مرکب‌خوانی و تلخیص و گزینش اصلح گوشهها و نغمات یک دستگاه در شکل‌های مختلف و تغییر در برخی حالات جهت تطبیق با حس تعزیه حاکی از نقش گسترده‌ی موسیقی سنتی ایران در آوازها و الحان تعزیه است. ))
در این مقاله برخی منابع انگلیسی و فرانسوی در خصوص تعزیه در ایران معرفی شده است
مقاله
The women of Karbala: ritual performance and symbolic discourses in modern Shi’i Islam edited by Kamran Scot Aghaie./ Austin: University of Texas press, ۲۰۰۵ = ۱۳۸۴
The miracle play of Hasan and Husain/ collected from oral tradition by Lewis Pelly; revised with
explanatory notes by Arthur N. Wollaston/ [new edition]/ London: H. Allen, ۱۸۷۹ = ۱۲۵۸.
The martyrdom of Muslim: two scenes from the miracle play of Hasan and Husain/ collected from oral
tradition by Lewis Pelly/ Shiraz: Festival of Art Publication, ۱۹۷۰ = ۱۳۴۹.
Horse of Karbala: Muslim devotional life in India/ David Pinault/ New York: Palgrave, ۲۰۰۱ = ۱۳۸۰.
Theatre Persan: choix de Teazies/ Aleksander B. Chodzko/ Teheran: Imperial organizatiion for social services, ۱۹۷۶ = ۱۳۵۵.
The book of Iran: religious mourning ceremonies in Iran/by Mohammad Sadegh Farbod;translated by Ali khazaee Far./ Tehran: Alhoda International publication،
A comparative study of Abraham’ s sacrifice in Persian passion plays and western mystery plays/ by Mehdi Forough/ Tehran: Ministry of Culture and Arts Press.
Religions et philosophies dans l’Asie centrale/ Gobineau/ ۴e ed: ]Paris]: Gallimar, ۱۹۳۳ = ۱۳۱۲.
Les religions et les philosophies dans l’Asie Centrale/ Compte de Gobineau/ Paris: G.Gres et cie, ۱۹۲۸ = ۱۳۰۷.
The tragedy of Imam Hussein (AS): from the book “The religious music of Iran”/ by M.T.Massoudieh; /edited and itroduction by Clive Barker; translated by Reza Alemohammed/ London: Book Extra, ۱۳۷۸= ۱۹۹۹.
The Islamic drama=Taziyah/ Jamshid Malekpour; [forword by Don Rubin]/ London: Frank Cass, ۲۰۰۴ = ۱۳۸۳.
The twelver shia as a muslim minority in India : pulpit of tears\ Toby M. Howarth./ LondonRoutledge,۲۰۰۵=۱۳۸۴.
The women of Karbala: ritual performance and symbolic discourses in modern Shi’i Islamedited by Kamran Scot Aghaie./ Austin: University of Texas press, ۲۰۰۵ = ۱۳۸۴
Here are some resources in English and French is introduced in quite
کتاب «تعزیه در ایران» یکی از کامل ترین و قدیمی ترین منابع در خصوص تعزیه است که برای نخستین بار در سال ۱۳۵۳ منتشر شد و اولین کتاب در زمینه تعزیه در ایران به شمار می‌رود. این کتاب شش بخش دارد و در حدود هزار صفحه توسط انتشارات نوید شیراز به چاپ رسیده است. در ادامه توضیح مختصری در مورد هریک از بخشهای این کتاب ارائه شده است.
بخش اول این کتاب با عنوان «تعزیه و تاریخ»، به ریشه‌های نمایش در ایران قبل از اسلام، ریشه تاریخی-مذهبی تعزیه، وضع ایران از زمان دیلمیان تا آخر قاجاریه، تحولات و سیر تکامل تعزیه، پیشینه نمایشهای مذهبی در اروپا پرداخته است. در این بخش، تحت عنوان تعزیه، به مباحثی از جمله فقها و تعزیهخوانی، جهانگردان و تعزیه، تکیه دولت و تعزیهخوانی در آن، تعزیه در کشورهای همجوار و اوج و زوال تعزیه و پدیدار شدن انواع تعزیه پرداخته است.
در بخش دوم کتاب با عنوان «سخنانی چند پیرامون تعزیه» به ارکان و عناصر سازنده و پردازنده تعزیه اشاره کرده است و شعر، نقالی ، سخنوری، موسیقی، عزاداری و پرده‌داری را از آن جمله می‌داند. موضوعاتی همچون استفاده از اشیاء و عناصر مختلف، از میان برداشتن فاصله با تماشاگر، ایمان و اخلاص، توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی، هماهنگی کامل بازی‌ها با متن و گفتگوها و توجه دقیق به نکات روانشناسی از دیگر مباحث آورده شده در این بخش است. همچنین در این بخش به ویژگی‌های تعزیه ایرانی اشاره شده است که عبارتند از: از وسائل و امکانات مفید و موثر تبلیغاتی تشیع، پیوند با اسطوره‌های مذهبی و قصص قرآنی، مکتبی برای آموزش اصول و مبانی دینی و اخلاقی و پرورشی، نزدیکی فوق العاده با زندگی توده مردم، فروریختگی معیار زمان و مکان، ارتباط مستقیم و محسوس بین حوادث و ترتیب آنها برمبنای روایات تاریخی، بهره‌وری از امکانات بی‌نهایت، زبان ویژه و نیز پیوند با اسطوره‌های تاریخی و فرهنگی ایران زمین.
این کتاب در بخش سوم به بررسی تعزیهها می‌پردازد و درباره بیگانگان و تعزیه‌های ایرانی، مرثیه‌سرایان و مرثیه‌سرایی و سیر تطور آن، رسوخ تنوع در مراثی، نوحه پدیده‌ای نو در مرثیه‌سرایی و شعر فارسی، سرایندگان تعزیهها، ریشه و منبع الهام تعزیه‌پردازان، مسیر چگونگی تحول نثر به شعر دیالوگی و صحنه، ریشه ساخت و پرداخت و وجه ممیزه تعزیه، تعزیه و نویسندگان و پژوهشگران ایرانی، عاشقانه‌ها در حوادث تعزیهها، تاثیر تعزیه در زبان محاوره‌ای، تعزیه‌های مضحک و نام‌آهنگ‌ها و نواهای نهفته در متن نسخههای تعزیه توضیح داده است.
بخش چهارم کتاب، تعزیهها و ترتیب وسایل آنها نام دارد که در این بخش تعداد و اسامی تعزیهها، نسخه‌ها و طریقه تعزیهخوانی و پیش‌خوانی، ترتیب تعزیهخوانی، وسایل و ابزار و لباس، تعزیه‌خوانان بزرگ و مشهور و نیز محل‌های تعزیهخوانی و تعزیه‌خوانان مشهور شیراز آورده شده است.
در بخش پنجم، چند مجلس تعزیه آورده شده است. این مجالس عبارتند از: تعزیه عباس امام، تعزیه امام رضا، تعزیه حضرت معصومه، تعزیه قانیا، تعزیه علی اکبر، تعزیه یاقوت و زمرد و تعزیه شبیخون شب عاشورا.
بخش ششم کتاب «تعزیه در ایران» نیز با محور قرار دادن تعزیه قاسم به تجزیه و تحلیل آن پرداخته و به‌هم آمیختگی غم و شادی، تشابیه ظریف و زیبا، شهامت و فداکاری زنان، تشویش مرگ و اضطراب جنگ، تجلی سنت‌های اصیل ایرانی و قدرت و تاثیر این تعزیه را مورد بررسی قرار داده است.
در ادامه نمونه ای از مجموعه کتاب‌هایی که در باب تعزیه به فارسی و یا سایر زبان‌ها منتشر شده است و در کتاب‌شناسی تعزیه توسط فرهاد پاسدار شیرازی گردآوری گردیده ارائه شده است.
۴. پ‍رده‌ه‍ای بازی (مجموعه مقالات) درباره تعزیه و تئاتر/ نویسنده و گ‍زارن‍ده جلال ستاری/ تهران: نشر م‍ی‍ت‍را، ۱۳۷۹.
۵. پژوهشی در تعزیه و تعزیهخوانی از آغاز تا آخر دوره قاجار در تهران/ ع‍ن‍ای‍ت‌ال‍ل‍ه ش‍ه‍ی‍دی؛ با همکاری و ویرایش و ن‍ظارت علمی علی ب‍ل‍وک‍ب‍اش‍ی/ تهران: دفتر پ‍ژوه‍ش‍ه‍ای ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ک‍م‍ی‍س‍ی‍ون ملی ی‍ون‍س‍ک‍و در ایران، ۱۳۸۰.
۹. ترسا دختر مسیحی: (بررسی دیدگاه برخی از نظریه‌پردازان معاصر تئاتر در مقایسه با تعزیه)/ محمود عزیزی./ تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۷.
۱۰. تعزیه از نگاه مستشرقان (تعزیه حضرت علی‌اکبر و حضرت قاسم (ع)/ محمود عزیزی./ تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۷.
۱۱. تعزیه حقیقت و مسائل مربوط به آن [از دیدگاه علمای مذاهب اهل سنت] بررسی تطبیقی فقهی مسئله ویژه اهل سنت/ تالیف خالدبن‌عبدالله‌بن‌دایل ولدبیگی؛ ترجمه جهانگیر ولدبیگی./ سنندج: جهانگیر ولدبیگی، ۱۳۸۷.
۱۴. تعزیه در بوشهر/حسین دهقانی ./ تهران: طلوع دانش، ۱۳۸۷.
۱۵. تعزیه در خ‍ور/ گردآوری و نگارش م‍رت‍ض‍ی ه‍ن‍ری/ تهران: اطلاع‍ات، ۱۳۸۱.
۱۶. تعزیه در عراق و چند کشور اسلامی: مطالعه‌ای در خصوص ارزشهای ادبی، اجتماعی و سیاسی تعزیه/عباس خدوم جمیلی ؛ مترجم مجید سرسنگی./ تهران: فرهنگستان هنر، ۱۳۸۵.
۱۷. تعزیه و تعزیهخوانی/ صادق همایونی/ شیراز: انتشارات جشن هنر شیراز ۱۳۵۳.
۱۸. تعزیه: آیین و نمایش در ایران/ پ‍ی‍ت‍رج‍ی. چ‍ل‍ک‍ووس‍ک‍ی؛ ترجمه داود ح‍ات‍م‍ی. /[تهران]: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷./ تهران : سازمان م‍طال‍ع‍ه و تدوین ک‍ت‍ب ع‍ل‍وم انسانی دان‍ش‍گ‍اه‍ه‍ا (س‍م‍ت)، ۱۳۸۴.
۳۲. شبیه و آینه: مجموعه عکس‌های تعزیه ایران در دوره قاجار/علیرضا قاسم‌خان ؛ مترجم فارسی به انگلیسی آکسانا بهشتی، ماریتا هاشم‌زاده مترجم انگلیسی به فارسی حسین یعقوبی./ تهران: روزنه، ۱۳۸۵.
۴۶. موسیقی و تعزیه در ایران/پژوهش و نگارش کیوان پهلوان، احمد حسینی/ تهران: آرون، ۱۳۸۷.
۴۷. میرعزا کاشانی در قملرو تعزیه/ سمانه کاظمی؛ [برای] پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی./ تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، ۱۳۸۶.
۴۸. نسخه و نسخه‌نویسی تعزیه در میناب/پژوهش و نگارش علیرضا میرشکاری ؛ با مقدمه‌ای از احمد جولایی./ بوشهر: شروع، ۱۳۸۲.
۴۹. نقش‌پوشی در شبیهخوانی/ نویسنده محمدحسین ناصربخت. / تهران: نمایش، ۱۳۷۹./ تهران: نمایش (انجمن نمایش)، ۱۳۸۶.
۵۰. نمایش ماوراء/ به کوشش منوچهر اکبرلو ،[با همکاری دفتر انتشارات و پژوهش مرکز هنرهای نمایشی] ؛ [زیر نظر علی کاشفی‌خوانساری]./ تهران: انتشارات حوا، ۱۳۸۶.
۵۸. ج. ۷. جنگ حضرت زینب (س)/به کوشش داود فتحعلیبیگی، ۱۳۸۲.
۵۹. ج. ۸. مجالس منسوب به میرانجم (زمینه اراک) مجموعه نخست/به کوشش محمدحسین ناصربخت، با همکاری رضا میرزایی، محمدرضا قلمبر، معصومه محمدی‌اصلی‌کوکشه، ۱۳۸۱.
۶۰. ج.۹. مجالس منسوب به میرانجم ۲ (زمینه اراک)/ به کوشش محمدحسین ناصربخت، با همکاری رضا میرزایی، وحید ذاتی. چاپ اول: ۱۳۸۸
۶۱. دفتر تعزیه ۱۰/به کوشش داود فتحعلیبیگی، رجبعلی معینیان. /تهران: نمایش (انجمن نمایش)، ۱۳۸۸.
۶۲. امکانات فنی در تئاتر ایران (صحنه، نور، صدا، دکور، لباس و آکسوار) از تکیه دولت تا امروز (۱۲۵۰- ۱۳۸۵ شمسی)/ بابک شاه‌علیزادگان. تهران: موسسه فرهنگی‌هنری خانه تئاتر ایران، ۱۳۸۶.
۶۶. جنگ شهادت: مجموعه ۳۳ مجلس تعزیه/ به اهتمام زهرا اقبال(نامدار)؛ زیر نظر محمدجعفر محجوب. /تهران: سروش (انتشارات سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران)؛ شیراز: سازمان جشن هنر، ۱۳۵۵.
۶۷. جنگ شهادت/الکساندر خودزکو ؛ ترجمه و تدوین جعفر خمامی‌زاده. /رشت: نشر بلور، ۱۳۸۷.
۶۸. شاه غریب: پژوهشی در تغزیه‌های رضوی/ لاله تقیان، داوود فتحعلیبیگی. /تهران: نمایش، ۱۳۸۸.
